خانقاه به عنوان بزرگترین و گسترده ترین نهاد اجتماعی درویشان و صوفیان، جایگاه تجمع مشایخ و درویشان است و نقش بسزایی در پرورش، تربیت و تکامل اخلاقی و عرفانی مریدان دارد.

خانقاه ها مراکز فرهنگی-اجتماعی هستند که جایگاه تربیت مریدان، تدریس علوم، تالیف و تکثیر کتب عرفانی است. دلیل اهمیت خانقاه برای درویشان این است که در خانقاه می توانند با همدیگر تعامل داشته و در طاعات و عبادات با هم همراه شوند و در نتیجه الفت شان بیشتر میشود، لذا با اقامت در خانقاه و آگاهی از احوال و اعمال یکدیگر به تهذیب اخلاق و پالایش باطن خود و دیگران می پردازند.

خانقاه معرب خانگاه است و مرکب از《خانه》و《گاه》است، خان از کلمه خانه به معنی محل اقامت و گاه پسوند مکان است.

خوانک جمع خانگاه است که کلمه ای فارسی به معنای خانه است و اصل آن 《خونقاه》بوده به معنای محل غذاخوردن سلطان، واژه خوانک در حدود قرن چهارم ه.ق در متون فارسی پیدا شده که به محل عبادت و خلوت درویشان و صوفیان اطلاق شده است.

درباره بنای نخستین خانقاه تاریخ مشخصی را نمی توان ذکر کرد. بنا بر گفته خواجه عبدالله انصاری، نخستین خانقاه را ابوهاشم کوفی در اواخر قرن دوم ه.ق در رمله شام بنا کرده است ،ولی باید گفت که حبیب عجمی از عرفا و درویشان اوایل قرن دوم ه.ق اولین پایه گذار خانقاه بوده ولی چون در آن زمان هنوز واژه خانقاه معمول و مرسوم نبوده چنین مکانی را صومعه می گفتند.

صومعهٔ حبیب عجمی در شهر بصره مانند خانقاه مرکز تجمع مشایخ، درویشان، محل تدریس علوم، عزلت گاه اهل سلوک و همچنین مکانی برای طعام دادن به فقرا بوده است. طبق یادداشتهای سلسله خاکسار نام ایشان به عنوان اولین مرشد درویشان عجم (شاخه ی از سلسله خاکسار) که در ایران و هندوستان فعالیت دارند ثبت است و ابوتراب نخشبی از مرشدان بالغ و کامل سلسله خاکسار در اوایل قرن سوم ه.ق با گسترش خانقاه در شهرهای شام، مصر، خراسان، ترکستان، نیشابور و هرات خانقاه را رسمیت داد.

خانقاه در گذشته دارای اجزای بسیاری بوده است، از جمله درآیگاه، بام، صحن، صفه، جم خانه، لنگر، اتاق دوده، زاویه و مواردی دیگر. در اینجا به بیان سه جز اصلی خانقاه که شامل جم خانه، اتاق دوده و لنگر می باشد میپردازیم.

جم خانه مهمترین قسمت خانقاه می باشد؛ جایی برای جمع درویشان ، چه برای اعمال فردی، از عبادت و استراحت و چه اعمال جمعی مانند حلقه ذکر. گاهی حتی زاویه (محل استراحت) شیخ خانقاه در همانجا می باشد، جم خانه محل وعظ و مجلس گفتن شیخ و سماع هم می باشد. در جم خانه دیواری را بعنوان "سردم" خانقاه جهت قرار دادن لوازم درویشی مانند کشکول، تبرزین، تاج، نفیر، من تشا و غیره در نظر میگیرند و در پایین دیوار پوست تختی برای نشستن شیخ خانقاه قرار می دهند.

محلی است در خانقاه که جهت تهیه و توزیع چای و نوشیدنی از آن استفاده می شود. دوده مخروطی شکل و شباهت تام به محل آتش مقدس آتشکده دارد و چهار روزنه به نام های چهار ملک مقرب الهی جبرئیل، میکائیل، اسرافیل، عزرائیل دارد و همیشه مانند آتشکده روشن است و کسی که عهده دار دوده است باید لااقل در مقام کسوت باشد. مشرق دوده "گلزار" و مغرب دوده "قهار" و مکان دوده "خانه موت" نامیده می شود.

به محلی در خانقاه از قبیل مطبخ و آبریزگاه، و نیز به اثاث مطبخ و مانند آن لنگر گفته می شود، ظروف و برخی از ساز و برگ طعام را نیز در لنگر نگه میدارند.

از آنجا که براي زندگی مسالمت آمیزِ گروهی رعایت آداب و مقرراتی خاص ضرورت دارد؛ پس بر طبق این قاعـده بزرگان سلسله خاکسار در نظام خانقاهی که مکانی براي زندگی دسته جمعیِ درویشان است براي ایجاد آرامش و فراغت خاطر که لازمۀ ذکر و عبادت و خودسازي اسـت و همچنین آگاهی از احوال یکدیگر با هدف کمک به همدیگر در هنگام ضرورت بـه وضـع آداب و رسـومی خـاص پرداخته اند که این آداب مقررات لازم الاجرایی را براي مریدان در نظر میگیرد که عبارتست از :

آئین گلبانگ که سلام درویشان است  از جمله آدابی است که در سلسله ی خاکسار مرسوم بوده و به جهت ادای احترام به شیخ و یا افرادی که در مرتبه بالاتر از وی می باشند انجام می گیرد.

شکل ایستادن در گلبانگ شباهت تام به حرف "لا" دارد و علاوه بر ادای احترام و سلام در موارد دیگری هم بکار برده می شود از جمله:

در هنگام صبح، بعد از تقسیم غذا و شیرینی، بعد از انجام فرائض عبادی، هنگام ورود به خانقاه و دیدن پیر، هنگام خروج از خانقاه، در صورت انجام خطا و طلب بخشش از پیر و مواردی از این قبیل که در هر یک از این موارد مرید جملات خاصی را به زبان می آورد و بعد از جواب گرفتن از پیر که معمولا بصورت یک دعا می باشد از حالت گلبانگ خارج می شود.

درویشان در دیدار با شیخ یا دیگر درویشان صفا کرده و از این طریق دوستی، صداقت و محبت و همراه بودن در سلوک را نسبت به یکدیگر ابراز می کنند.  بدین صورت که دست راست را به دست راست شیخ و یا درویش دیگر داده به هم وصل می کنند و بعد پشت دست همدیگر را می بوسند.

اهالی خانقاه هیچگاه با صدای بلند سخن یا ذکر نمی گویند و مریدان در نزد پیر سخن نگویند مگر اینکه از وی درخواست شود و می کوشند همواره به آهستگی راه بروند و پا بر زمین نکوبند تا درویشانی که به ذکر مشغولند، پریشان خاطر نشوند. در ضمن درویشان باید در هنگام برخورد با افرادی که از رسوم خانقاه بی خبر هستند، با ادب و با چشم پوشی و اغماض رفتار کنند.

 خدمت به خلق به ویژه اهل طریقت از تکالیف هر درویش است و خدمت در خانقاه از اهمیت خاصی برخوردار است که درویشان بر اساس نظر شیخ خدمت خاصی را  انجام می دهند و آنان که توانایی انجام خدمتی در خانقاه ندارد باید از خواب و خوراک خود کم کرده به ذکر و عبادت بیشتر بپردازند.

درویشان به زبان آوردن نام خدا و تفکر در او را به ذکر تعبیر می کنند و معتقدند هیچ کس به خدای تعالی نرسد مگر به دوام ذکر. (رساله قشیریه) ذکر یکی از ابزارهای بسیار مهم در سیر و سلوک است که مرشد در مسیر سلوک، سالک را با آن آشنا می کند. ذکر یا بصورت گروهی و اصطلاحا" حلقه ذکر در جم خانه یا در تنهایی و عزلت گفته می شود و واجب است سالک ذکری را که شیخ به او داده است را بگوید. در حلقه ذکر که بصورت دایره وار درویشان در جوار شیخ و کنار یکدیگر قرار میگیرند آدابی نیز رعایت می شود.

چله نشینی از اصول اولیه سلوک شمرده می شود و در واقع عبارتست از چهل روز ریاضتی که مرید برای تزکیه نفس به دستور و اجازه شیخ متحمل می شود. خلوص نیت شرط اولیه چله نشینی است و هدف سالک طلب انس و قرب حق است. ادای دین، طلب حلالیت از دیگران، زدودن حسد از دل، دل بریدن از تعلقات از شرایط مهمی است که سالک باید قبل از چله نشینی مراعات کند و مهمترین شرط چله نشینی حضور و اجازه شیخ است.

سفره و غذاخوردن در خانقاه هم آدابی دارد. درویشان همگی همراه با شیخ بر گرد یک سفره می نشینند و بر سر سفره هر خوراک را از سمت راست میگرداندند، قبل از غذا خوردن و بعد از اتمام غذا  دعای مخصوصی خوانده می شود و مریدان سعی می کنند که غذایشان همزمان با غذای شیخ تمام شود. همچنین اگر کسی در وقت طعام بر درویشان وارد شود  او را بر سفره مینشانند و به او نیز طعام می دهند؛ گاهی غذا بیشتر از مریدان است که بین دیگر درویشان یا مردم تقسیم می شود. درویشان همواره باید در محضر شیخ آداب پوشش خانقاهی را رعایت کنند.

---------------------------------------------------------------

- کتاب انسان کامل از عزیز الدین نسفی

- کتاب کشف المحجوب از هجویری

- کتاب از خاک تا خاکسار از ت،ادهمی

- کتاب خاکسار و اهل حق از ن، مدرسی چهاردهی

- رساله خاکسار

- مجله علمی پژوهشی دانشکده ادبیات کاشان شماره ۲۳

- فصلنامه معماری ایرانی شماره ۶ پاییز و زمستان ۹۳