ساز نی به عنوان قدیمی ترین وسیله موسیقی ساخت دست بشر شناخته شده است. این ساز یکی از میراثهای کهن سازهای بادی جهان است که بر اساس برخی تئوریها شکلهای نخستین آن می تواند اولین ابداع و اختراع بشر برای ایجاد صدای موسیقایی باشد. گروهی با استناد به مدارک و شواهدی بازمانده از دوره های ماقبل تاریخ معتقدند اولین ابزار تولید صدا شاید نوعی ساز بادی بوده که از شاخ حیوانات ساخته شده است. این سازها تک صدا و در مقام نفیر یا بوق و با نامهایی از همین تبار برای تامین حیات و ارتزاق و پیام رسانی استفاده می شده اند.

به هر حال آنچه مسلم است نای (حنجره) انسان و تأثیرپذیری آن از اصوات زیبای طبیعی که از صدای پرندگان، آبشارها و وزش باد بر برگ درختان  به وی الهام می شده است می تواند اولویت ویژه برای سازهای بادی در این مقوله ایجاد کند. این اولویت در طول تاریخ دیده شده است، چنانچه هزار و صد سال پیش ابونصر فارابی نیز حلق آدمی را اشرف آلات موسیقی بشمار آورده است.

براساس یک تئوری گونهٔ نخستین از این ساز بادی وسیله ای برای تولید صدای یک نوع پرنده بوده است تا به محل شکار خوانده شود و سپس از همان شاخ زوبین مانند برای پرتاب به سوی شکار استفاده می شده است!

آنچه تا کنون بدست آمده نشان می دهد قدیمی ترین ساز بادی که می تواند بنای  کهن فلوت و نی امروزی باشد در دهکده ای در آلمان کشف شده است.

در گزارشی که اخیرا رسانه ها به آن پرداخته اند آمده است، باستان شناسان در این دهکده در جنوب آلمان یک فلوت به قدمت ۳۵ هزار سال کشف کرده اند که عنوان قدیمی ترین ابزار موسیقی جهان را گرفته است. این فلوت که متعلق به دوران پارینه سنگی است طولی برابر با ۲۲ سانتیمتر و قطری ۲،۵ سانتیمتری دارد و از استخوانهای یک کرکس ساخته شده است. بر روی این ساز چند سوراخ وجود دارد و چنان می نمایاند که به مانند سازهای کنونی به منظور انگشت گذاری  و تغییر صدا و فرکانس تعبیه شده اند.

اما بنظر می رسد قدیمی ترین تصویری که از یک ساز بادی و نوازنده آن در ایران موجود است مربوط به تصویر مُهری است که در کاوش تپه چُغامیش خوزستان توسط پرفسور دلوکاس و پرفسور هلن.جی.کانتور بدست آمد.

*منبع : مقاله تحقیقی « مروری بر تاریخچه ساز نی- اکبر یاوریان »

تاریخ استفاده از گیاه نی برای ساختن سازهای بادی در ارتفاعات امریکای جنوبی در کشور پرو به ده هزار سال قبل باز می گردد. نقاشان ایرانی در مینیاتورهای خود از هزار سال قبل تصویر نی را در جلسات سماع همراه با دف به تصویر کشیده اند. نی در موسیقی دراویش ترکیه دارای اهمیت ویژه ای است و صدای نی همواره در مراسم ذکر به گوش می رسد. در کشور چین بطور گسترده از بامبوی طبیعی برای ساخت نی استفاده میشود.

نزدیکی تاثیر صدای نی به صدای انسان و کیفیات صوتی این ساز تعابیر مختلفی را برای این ساز شکل داده و آنرا بصورت نمادی از روح بشر معرفی کرده است. چنانچه در پنج هزار سال قبل در مصر، نی را همراه جسد نوازنده آن به خاک می سپردند! با این باور که روح نوازنده در ساز او باقی می ماند و یا هفت بند تشکیل دهنده در نوعی از این ساز تا حدودی به اعتقادات بابِلی ها شبیه است. عدد هفت یکی از اعداد مقدس بابِلی ها بوده است. بابِلی ها به علم نجوم اهمیت بسیار می دادند علوم آنها با عقاید دینی آمیخته بود و تصوّر میکردند عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل، آفتاب و ماه از مظاهر خدایان هستند و از ۷ روز هفته هر روز را به ستایش یکی از خدایان اختصاص داده بودند.

در ادبیات پارسی نیز ساز نی و نوازنده آن مورد توجه اکثر شعرا ی ایران بخصوص مولانا بوده و نی در اشعار آنها دارای منزلت خاصی است بطوری که مثنوی معنوی مولانا با این بیت شروع می شود:

بشنو از نی چون حکایت می کند

 وز جدایی ها شکایت می کند

و يا به عبارت دیگر:

بشنو این نی چون شکایت میکند

از جدایی ها حکایت میکند

 در تشریح این بیت تعابیر مختلفی از نی بیان شده است از جمله تفسیر ملا هادی سبزواری است که مراد از نی را روح قدسی آدمی می داند که در انسان دمیده شده است و نشان از انسان کامل دارد و این در حالی است که دیگر شارحان درباره نی تفسیرهای گوناگونی کرده اند مثلا گفته اند  نی در پارسی به معنای نفی (اشاره به تو خالي بودن ني است) نیز می آید و انسان کامل از خود فانی است و بعضی هم مقصود مولانا را از نی همین ساز دلنواز بادی دانسته اند.

ساز نی در انواع و اشکال مختلف و متفاوتی در جهان وجود دارد از جمله فلوت، دوزلّه، قره نی، نای هفت بند و ... که در اینجا به تشریح ساز نی هفت بند بسنده میکنیم.

- نی هفت بند

نی هفت بند سازی بادی است و از گیاه نی ساخته می شود. برای ساخت این ساز ایرانی نی را طوری برش می دهند که از سر تا ته آن شامل هفت بند و شش گره  شود. نی هفت بند متشکل از ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت آن است که بوسیله انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا چهارم از دست دیگر پوشیده می شوند.

به طور کلی نی را با جا گرفتن بین دو دندان نیش و گرد کردن زبان در پایین و پشت آن می نوازند. انگشت گذاری در این ساز آسان است اما سخت ترین کار به صدا درآوردن آن است.